De meeste van ’s werelds grote en oude tuinen ontstonden aan de rand van Centraal-Azië en in Europa. Waarom? Het antwoord is, denk ik, dat ontworpen tuinen niet voornamelijk plaatsen waren om voedsel te verbouwen of om van bloemen te genieten. Ze waren bedoeld als kunstwerken ontstaan vanuit religieuze en filosofische ideeën. Als zodanig hebben ze de aard van de samenleving helpen te verklaren en hoe deze zich verhoudt tot de aard van de wereld. Een sterk voorbeeld hiervan is Asia’s Garden Fringe – een regio waar grote bergen op een schitterende manier samenkwamen met grote valleien – en een grote variëteit produceerden van tuinontwerpideeën.
De eerste tuinen
De tuinbouw begon ongeveer twaalfduizend jaar geleden. Maar de eerste tuinen die de geschiedenis kent werden ongeveer vijfduizend jaar geleden gemaakt. De oudste nog bestaande tuinen, met heilige vijvers, paden en bekende plantposities, zijn gemaakt voor Egyptische tempels.
Maar de geschreven geschiedenis van tuinen begint in de vruchtbare halve maan en een van de vroegste beschrijvingen is van het Epos van Gilgamesj, zo’n 4000 jaar geleden geschreven. Het beschrijft Uruk, in wat nu Irak is, als zijnde ‘one league city’ en ‘one league palm gardens’. De tuinen hebben waarschijnlijk geïrrigeerde percelen binnen de stadsmuur – plaatsen waar groenten kunnen worden gekweekt, met irrigatie en onder de schaduw van palmbomen.
Mesopotamische steden hadden tempeltuinen en heilige bomen – totdat polytheïsme en afgoderij opgevolgd werden door het jodendom, het christendom en Islam – die heilige bomen en heilige bosjes veroordeelden als afgodisch.
Hindoetuinen
De Hindoes worden verondersteld vanuit het noordwesten naar India te zijn gekomen en namen naast paarden ook een eerbied voor bossen, bergen en water mee voor het hete droge landschap van Noord-India. Geen oude hindoeïstische paleizen of tuinen hebben de tand des tijds overleeft maar er is voldoende literair bewijs om te weten dat het oude India een rijke tuincultuur had. Het karakteristieke kenmerk van Hindoetuinen was een bosrijke open plek met een zwemvijver. Het waren plaatsen om te genieten van schommels, water en bloemen.
Het boeddhisme is ontstaan uit het hindoeïsme en het leven van de Boeddha heeft veel associaties met tuinen: hij werd geboren en was opgegroeid in een tuin. Hij sliep in tuinen en onderwees in tuinen. Het is niet verwonderlijk dat de overtuigingen die hij oprichtte een grote invloed op het ontwerp van de tuin hebben gekregen, alhoewel meestal buiten India.
Aziatische tuinen
China heeft een landschapsontwerptraditie die meer dan 3000 jaar teruggaat. Het begon met het maken van grote keizerlijke parken buiten de paleissteden. Het waren waarschijnlijk delen van het natuurlijke landschap, inclusief bergen, meren, bossen en velden.
Het Daoïsme gaf deze parken betekenis als plaatsen waar de keizers, als Zonen van de Hemel, uit natuurlijke krachten konden putten om hun aardse krachten te verbeteren. Geen oude tuinen overleefden in China, maar ontwerpideeën reisden van China naar Japan en hadden een aanzienlijke invloed op de ontwikkeling van Japanse tuinen. Er is algemene overeenstemming dat Japans tuinontwerp werd beïnvloed door de Chinese boeddhistische tuinen – maar geen overeenstemming dat Chinese tuinen werden beïnvloed door boeddhistische ideeën. Dit is vreemd.
Verschuiving naar Europa
Tuinbouw verspreidde zich met de neolithische revolutie van West-Azië naar Griekenland en vervolgens naar Italië. De eerste tuinen in Europa lagen daarom rond de Egeïsche Zee. En vanaf daar verspreidde het idee van tuinieren naar Italië en, met de uitbreiding van het Romeinse rijk, naar het Westen van Europa.
Het heidendom heeft het ontwerp van Griekse heiligdommen beïnvloed en Romeinse tuinen. In Griekenland waren paleizen binnen steden en heiligdommen waren buiten hun muren. In het pre-christelijke Rome kwamen grote tuinen overeen met Griekse heiligdommen. De Romeinse keizers, die zichzelf vaak als goden beschouwden, namen ontwerpideeën – en standbeelden – van Griekse heiligdommen. Nadat het Romeinse rijk afnam en viel, beïnvloedde het de tuinen van de middeleeuwen – in zowel de christelijke als de islamitische wereld. Afgesloten binnenplaatsen waren een traditionele vorm in heel West-Azië en de Middellandse Zee. Soms waren ze geplaveid en soms werden ze ook gebruikt voor het kweken van planten.
Islamitische tuinen
Islamitische tuinen putten uit de tuintradities van zowel Perzië als Byzantium. Dit leidde tot een nieuwe stijl, die geometrie gebruikte om de perfectie van de maker te representeren. Waterkanalen werden gemaakt om zowel een functionele als symbolische rol te vervullen. Ze leverden water, ze brachten frisheid en ze konden de Vier Rivieren van het Paradijs symboliseren . Het christendom was minder voorstander van tuinieren dan de islam, mogelijk omdat tuinen Romeinse associaties hadden – met afgoderij, luxe en losbandigheid.
Renaissance-tuinen
Vanaf de vijftiende eeuw werd het leven buiten de muren van kastelen en steden veiliger. Rijke gezinnen konden daarom landvilla’s bouwen met grote Renaissance-tuinen. Ze werden gebruikt voor lichaamsbeweging, voor feestelijkheden, voor collecties van antieke beeldhouwwerken en voor het kweken van keuzevruchten en prachtige bloemen. Tuinen werden geïntegreerd met paleizen, sociaal en, met behulp van wandelingen en bijlen, geometrisch.
Toen Renaissance-tuinen werden gebouwd in jachtbossen, was de uitbreiding van de axiale lijnen van tuinen naar parken een natuurlijke vooruitgang – leidde dit uiteindelijk tot de tuinen die we nu barok noemen. Deze tuinen waren politieke, filosofische en artistieke statements – van de ideeën van de eigenaren.
Neoklassieke tuinen
Neoklassiek is een goede naam voor de tuinen van de achttiende eeuw. In plaats van naar de Romeinse tuinen te kijken, zoals de ontwerpers van de Renaissance hadden gedaan, keken neoklassieke tuinlieden naar het hele landschap van de klassieke tijd – met tempels en beelden van het soort dat in Griekse heiligdommen en Romeinse villa’s was gebruikt.
Tuinen in de negentiende eeuw en verder
In de negentiende eeuw raakten ontwerpers geïnteresseerd in ideeën en plaatsen die in tijd en ruimte nog verder waren verwijderd. Ze maakten eclectische tuinen met afbeeldingen en planten van over de hele wereld om Japanse tuinen, alpinetuinen, Amerikaanse tuinen, Franse tuinen en vele andere soorten tuinen te maken. We noemen ze Romantisch. En ze waren symbolen van een empirisch enthousiasme voor geschiedenis, aardrijkskunde en plantkunde.
Tegen het einde van de negentiende eeuw waren vooruitstrevende ontwerpers ‘ziek en moe’ van sentiment en eclecticisme. Het samenstellen van planten en stijlen uit de hele wereld zorgde voor een vreemde mengelmoes. Dus wilden ze een nieuwe start, met ontwerpen gebaseerd op de principes van kunst en op goed vakmanschap. Dit leidde tot het maken van Arts and Crafts-tuinen, na 1880 en tot Abstract Modern Gardens na 1920.
De abstracte geometrie van moderne kunst werd gebruikt door tuinontwerpers en, meer nog, door landschapsarchitecten. Dus hoe zit het met de toekomst? Mijn gok – en hoop – is dat het een duurzame stijl van tuinontwerp vorm krijgt. Het kan het modernistische idee gebruiken dat vorm de functie moet volgen om tuinvormen te ontwikkelen die hun esthetische kwaliteiten putten uit het recyclen van water, het groener maken van gebouwen, het genereren van energie, het verbouwen van voedsel en andere duurzame rollen. Levende daken en groene muren zullen zeker de norm worden.